We hebben een derde rechtsvorm nodig voor AI: de Autonome Digitale Entiteit of ADE

Tussen mens en vennootschap: de ADE. Een smalle, strakke rechtsvorm voor software-die-handelt, gestoeld op AI Act en eIDAS.

We leven vandaag met twee soorten “personen” in het recht: burgers (mensen) en vennootschappen (juridische jassen rond menselijk handelen). Intussen klopt een derde aan de deur: software die zelfstandig beslissingen neemt en handelingen uitvoert. Niet omdat ze “bewust” is, wel omdat we haar dat kunnen laten doen.

We hebben twee keuzes: wachten tot het misloopt en verontwaardigd naar het stopcontact staren, of nu het kader ontwerpen. Ik vind dat we dat tweede moeten doen.

De context is helder. De Europese AI Act ligt er en rolt uit in fases: sinds 2 februari 2025 gelden verboden praktijken en basisvaardigheden rond AI-geletterdheid, op 2 augustus 2025 kwamen er verplichtingen bij voor generatieve en foundation-modellen, en in 2026–2027 volgt de grote set high-risk-regels. Dit is geen proefballon, dit is wet. Daarnaast is de productaansprakelijkheid geüpdatet voor software en AI, inclusief zwaardere vermoedens en disclosure-plichten na updates. Ondertussen stijgt het gebruik snel: in 2024 gebruikte naar schatting 78% van de organisaties AI, en er werden 233 incidenten gemeld, een stijging met 56% op één jaar. Dat is geen reden voor paniek, wel een signaal: governance hoort bij volwassenwording.

Belangrijk: “autonoom” is niet hetzelfde als “bewust”. Een AI die stappen zet, is geen persoon met waardigheid of grondrechten. De oude discussie over “electronic personhood” voor robots hoort waar ze thuishoort: in de prullenmand. Wat we wél nodig hebben, is een functioneel statuut voor software-die-handelt. Geen kunstmens, wel duidelijke plichten en aanspreekbaarheid. Zoals we ooit de vennootschap bedachten om economische activiteit te organiseren, zo hebben we nu een smalle, strakke rechtsvorm nodig voor digitale autonomie.

Noem het een Autonome Digitale Entiteit, kortweg ADE. Het idee is simpel: als software zelfstandig mag handelen, moet er een juridische huls zijn die precies afbakent wat die software mag doen, wie er verantwoordelijk is, hoe we controleren, en hoe we schade afhandelen. Geen poëzie, wel papierwerk. Een ADE krijgt een capability-envelope: een heldere doelomschrijving met grenzen - welke handelingen, op welke data, binnen welke limieten. Wijzigt die envelope, dan behandel je dat als een statutenwijziging: melden, auditen, opnieuw toelaten. Niet sexy, maar veilig.

Cruciaal is de operator-of-record: altijd een mens of vennootschap die tekent voor configuratie, updates, datatoegang en noodstop. Die houdt controleerbare logboeken bij. Ontbreken logs waar ze er moeten zijn, dan draait de bewijslast om en stijgt de aansprakelijkheidstrap. Dat sluit naadloos aan bij de nieuwe product-aansprakelijkheid: wie na verkoop de “motor” van een AI bijstelt, neemt ook de verantwoordelijkheid voor het rijgedrag nadien.

Krijgt een ADE dan rechten? Beperkt en functioneel. Geen stemrecht, geen “privéleven”. Wel de mogelijkheid om binnen zijn doel contracten te sluiten, licenties te beheren, intellectuele eigendom te houden en een werkbudget te voeren - altijd gekoppeld aan verplichte verzekering. Vergelijk het met BA-autoverzekering: wie zelfstandig risico in het verkeer brengt, zet eerst een vangnet klaar. De AI Act levert de verkeersregels; productaansprakelijkheid en verzekering vangen de brokken.

Transparantie en toezicht maak je praktisch. Zet een publiek ADE-register op, analoog aan de KBO, met een begrijpelijke samenvatting van het conformiteitsdossier. Verifieer identiteiten via eIDAS (het Europese regelgevingskader voor elektronische identificatie en ‘trust services’). Organiseer toezicht nationaal, met het Europese AI Office als spil voor foundation-modellen en systeemrisico’s. En keur periodiek, zoals we liften keuren. In beslissingen met juridische of economische impact op burgers hoort een begrijpelijke redeneerroute, op het passende niveau: geen tovertrucs als vrijheid, geld of gezondheid op tafel liggen.

Eigenaarschap houd je nuchter. Een ADE “bezit” zichzelf niet, net zoals een vennootschap dat niet doet. Eigendom loopt via de entiteit die de ADE draagt (aandelen, lidmaatschapsrechten) of via een trust-achtige structuur rond kritische IP. Leg verplichte escrow vast voor sleutelcomponenten en voorzie een noodknop voor toezichthouders als het systeem buiten zijn envelope gaat. Het doel is niet betuttelen, wel vermijden dat iemand een digitaal boemerang-bedrijfje bouwt dat zich aan elke aansprakelijkheid onttrekt.

Waar starten zonder innovatie te wurgen? Begin waar schade snel en schaalbaar wordt: systemen die zelfstandig contracten sluiten, geld verplaatsen, mensen of machines aansturen, of fysieke processen besturen. Vraag in die zones registratie, verzekering, logging en een operator-of-record als minimum. Geef ruimte aan sandboxes en lichtere lasten voor lage-impact ADE’s, en laat de lat meestijgen met autonomie, impact en onomkeerbaarheid. We bouwen voort op de bestaande rails van de AI Act en de aangepaste productaansprakelijkheid in plaats van een parallel spoor te trekken.

Een concreet beeld. Stel een ADE die wereldwijd voorraad en transport managet voor een retailer: onderhandelt levertijden, boekt havenslots, herrouteert bij storm. Autonomie tot een drempel, logs op elke afslag, een verzekerde kas voor fouten, en een operator-of-record die aanspreekbaar blijft. Gaat het mis, dan is er geen mistgordijn van “het algoritme deed het”. Er is een spoor, een aanspreekpunt en - indien nodig - een boete die pijn doet. Dat is niet anti-technologie; dat is volwassen technologie.

De filosofische lijn is eenvoudig. We beschermen burgers om wie ze zijn; we reguleren vennootschappen en ADE’s om wat ze doen. Wie die lijn vervaagt, belandt óf in techno-animisme (“de AI voelt dingen”) óf in juridisch nihilisme (“niemand is verantwoordelijk”). Tussen die klippen vaart een smal maar begaanbaar pad: een derde rechtsvorm die autonomie mogelijk maakt zonder de mens te vervangen.

Mijn oproep: laat ons dit nu doen. Niet vanuit angst, wel vanuit ambitie. Autonome AI kan overvloed brengen, productiviteit, vooruitgang - en misschien minder Excel op maandagochtend. Maar politiek en maatschappelijk moeten we vandaag al beslissen welk frame we er rond zetten. De AI Act en de vernieuwde productaansprakelijkheid geven de palen. Een ADE-statuut spant het net. Dat is geen rem op innovatie; dat is het verschil tussen freerunning en parkour met matten. Je geraakt verder, met minder blauwe plekken, en met een publiek dat blijft applaudisseren. Ik vind dat we die sprong moeten wagen. Nu.